گزارشی از مبراث استان

تعداد آثار تعین حریم شده خوزستان به تعداد انگشتان یک دست است!

مجتبی گهستونی

تعداد آثار ثبت شده در خوزستان حدود یک هزار اثر است اما به اندازه ده محوطه هم وجود ندارد که حریم مصوب یا ابلاغی داشته باشد.

محوطه‌ها و آثار تاریخی بسیاری از هزاره‌های قبل میلاد تاکنون باقیمانده و ما از آن به عنوان میراث فرهنگی یاد می‌کنیم که برخی به ثبت رسیدند. تعداد آثار ثبت شده در خوزستان حدود هزار اثر است اما به اندازه ده محوطه هم وجود ندارد که حریمش مصوب یا ابلاغ شده باشد!

خوزستان در بین سال‌های ۷۵ تا ۹۰ به ترتیب در سال ۷۸ یک اثر، سال ۸۰ با ۶اثر، سال‌های ۸۱ ، ۸۲ و ۸۴ هر کدام یک اثر (سال ۸۳ هیچ اثری تعیین حریم نشده است) و در سال ۸۵ با ۵اثر و سال ۸۶ با بیشترین اثر دارای حریم مصوب یعنی ۱۸ اثر و پس از آن در سال ۸۷ با یک اثر و سال ۸۸ هیچ اثری دارای حریم مصوب سال‌های شگفتی را پشت سر گذاشته است. این تعداد در سال ۸۹ به ۲ اثر و در سال ۹۰ به ۶ اثر رسید که در مجموع ۴۲ اثر دارای حریم مصوب است.

این درحالی است که خوزستان از سال ۷۵ تا پایان سال ۹۰ حدود ۸۱۶ اثر ثبتی داشته است که بیشترین اثر ثبتی مربوط به سال‌های ۸۰ و ۸۱ به ترتیب با ۱۴۲ و ۱۴۱ اثر است.همچنین خوزستان با ثبت ۵۰۴ بنا حدود ۶۰ درصد آثار ثبتی را به بناها تعلق داده است. همچنین با ثبت ۳۳۷ تپه و محوطه تاریخی حدود ۴۰ درصد آثار ثبتی را به تپه‌ها و محوطه‌های باستانی اختصاص داده است.

اما در بخش حریم بناهای ثبتی تنها ۲۱ اثر دارای حریم و در بخش محوطه‌ها تنها ۶ اثر دارای حریم است که این تعداد تا پایان سال ۸۹ در مجموع ۲۷ اثر دارای حریم را شامل می‌شود.

این بدان معنا است که اصلاً تعیین حریمی در مورد آن صورت نگرفته است. امروز وقتی به اثری تجاوز می‌شود و کارشناسان بخواهند در دستگاه قضا شکایت کنند نخستین پرسش قاضی این است که اثر ثبت ملی شده یا نه؟ دومین پرسش آن است که حریم این اثر ثبتی کجاست؟ اگر حریم فرضی در نظر بگیرید و بخواهید به کارشناس و قاضی تفهیم کنید با این رویه میراث فرهنگی راه به جایی نمی‌برد.

امروز بیشتر آثار مورد تعرض، محوطه‌ها و بناهایی هستند که تعیین حریم در موردشان صورت نگرفته است. با این حال در جاهایی که تعیین حریم صورت می‌گیرد شاهد تعرض‌هایی هستیم.

محوطه‌های تاریخی جندی شاپور در سال ۱۳۱۰ ثبت ملی شده و طی سال‌های اخیر تعیین حریم شد اما در حریم این اثر جاده کشیدند، کشاورزی انجام می‌دهند. این منطقه توسط هیئت‌های هفت نفره پیش از انقلاب به روستاییان جهت کشت و زرع سپرده شد که تا زمان حال کشاورزان روی آن کار می‌کنند. در جدیدترین اتفاق طی روزهای گذشته از سوی غلامعلی باغبان مدیر میراث فرهنگی شهرستان دزفول مجوز کاربری مسکونی در هفت هکتار بر روی محوطه ثبت و تعیین عرصه و حریم شده جندی شاپور صادر شد!

در جدیدترین اتفاق طی روزهای گذشته از سوی غلامعلی باغبان مدیر میراث فرهنگی شهرستان دزفول مجوز کاربری مسکونی در هفت هکتار بر روی محوطه ثبت و تعیین عرصه و حریم شده جندی شاپور صادر شد! رویکرد اینچنینی منجر به تبدیل تپه‌های تاریخی به دشت شده است. این دست اندازی در محوطه‌های تاریخی باعث تخریب‌ها، تعرض‌ها و گاه خسارات زیان باری شده است.

تعیین حریم شوشتر، هفت تپه و چغازنبیل مصوب و ابلاغ شده است اما باز هم در هفت تپه بزرگترین مشکل ساخت و سازهای فراوانی است که در دهه‌های گذشته صورت گرفته که همچنان ادامه دارد. شاید در کنار موزه هفت تپه هیچ سازه جدیدی وجود نداشته باشد، اما محوطه هفت تپه که محدود به مقبره و موزه نیست شامل دهها تپه باستانی است با محوطه بسیار وسیعی که امروز آن تپه‌ها جای خود را به مزارع نیشکر و خانه‌های سازمانی شرکت نیشکر هفت تپه و کاغذ پارس داده است.

امروز بیشتر از آنکه میراث فرهنگی در هفت تپه باستانی که قدمتش از چغازنبیل و شوش بیشتر است حرف نخست را بزند سیطره نیشکر و کاغذ این مانور را انجام می‌دهد. امروز اگر می‌بینید قطار شهری در اهواز مترو می‌زند و هیچ استعلامی از میراث فرهنگی نمی‌کند و صدای دوستداران میراث فرهنگی بلند می‌شود که ممکن است در مسیر مترو آثاری باشد، به دلیل عدم تعیین حریم است. در هرمز اردشیر یکسری کاوشهای صوری انجام می‌شود و در نهایت پرونده آن بسته و راکد می‌ماند و گزارش آن به دوستدارن میراث یا افکاری عمومی در رسانه‌ها داده نمی‌شود.

بزرگترین مشکل هرمز اردشیر چیست؟ این که هنوز تعیین حریم نشده است. همین مسأله را در مورد آثار دیگر هم داریم. امروز اگر بر روی پل سفید اهواز که پل دوره‌ی پهلوی اول است مجسمه بر روی عرصه نصب می‌کنند توجیه شهرداری این است که اصلا عرصه و حریم ندارد! و میراث فرهنگی به عنوان دستگاه متولی ابلاغی انجام نداده است. یا اگر استاندار در روزهای گذشته به شهرداری دستور می‌دهد پل سیاه اهواز که مهمترین پل دوره معاصر است و بر روی خرابه‌های یک پل دوره ساسانی ساخته شده را بازسازی کند برای آن است که هنوز حریم برای آن تعیین نشده است.

دهها تعرض و ساخت و ساز در محوطه‌های شوش شهری کهن که آثارش پابرجاست صورت گرفته است. تعیین حریم انجام شده طی سالیان اخیر ابلاغ نشده و به دلیل این عدم ابلاغ ممکن است اتفاقات ناگواری بیفتد. در عرصه و حریم آثار تاریخی هتل، پارکینگ، بانک، مدرسه و...می‌سازند. طبقاتشان را نوسازی می‌کنند چون ضوابط و مقررات میراث فرهنگی خیلی محکم نیست و نتوانسته نقش حاکمیتی خود را اعمال کند و به مسوولین تفهیم نماید در نتیجه اتفاقات ناگوار زیادی برای شوش می‌افتد.

در همان شوش به محوطه ایوان کرخه موجی از تعرضات صورت گرفته است. در اثر غفلت‌های میراث فرهنگی بدون در نظر گرفتن معیارهایی کارشناسی در فاصله ۱۰۰متری عرصه ایوان کرخه به عنوان محوطه تاریخی مجوز یک سیلو ۶۰ هزار تنی داده می‌شود که این سیلو‌ها می‌تواند سیصد سال ماندگاری و حیات داشته باشد. یا در نتیجه تعرض‌های مختلف از ایوان کرخه تنها خرابه‌هایی باقی مانده است.